Kerstboomwormen zijn geen wormen die in kerstbomen leven. De eerste keer dat Harry ten Hove in een tropische zee snorkelde (1970, Curaçao) zag hij uit zijn ooghoek veelkleurige dingen razendsnel terugschieten in massieve koralen. Voorzichtig dichterbij komend leken ze wel bloemen of kleine kleurige kerstboompjes, die twee aan twee uit een holletje staken. Duikers met meer ervaring noemden ze heel toepasselijk “Christmastreeworms”, Kerstboomwormen. De Latijnse naam is Spirobranchus giganteus, “de gigantische spiraalkieuw”. Toch zag Harry nergens iets dat op een worm leek. Rara, hoe kan dat?
Kerstboomwormen horen tot de familie van de kalkkokerwormen. Hun larven zoeken in zee een plekje om een koker van kalk te bouwen. Die van de kerstboomworm doen dat meestal op een koraal. Daar laten ze hun koker overgroeien door dit koraal, een extra bescherming tegen roofslakken. Ze kunnen wel 40 jaar oud worden en zijn dan 10 cm lang en 8 mm. dik. In de koker bevindt zich de worm die uit talloze ringvormige segmenten bestaat, zoals een regenworm.
De zichtbare, dubbele spiraal vormen de kieuwtentakels, aan de voorkant van het dier. Met deze geveerde kieuwkroon ademt hij en vangt er plankton mee. Kleine trilhaartjes maken een soort transportband die microscopisch kleine wiertjes en diertjes naar de mond brengen. Wat er als voedsel in gaat moet er aan de achterkant, dus diep in de koker, ook weer uit. Het dier zou in zijn eigen poep omkomen als er niet een transportgoot van trilharen over zijn lijf naar voren liep om de keuteltjes weg te werken.
Vissen lusten wel een wormpje en proberen wel eens een kieuwkroon te pakken. De kerstboomworm heeft goede ogen en schiet meestal op tijd zijn koker in. Een dekseltje met daarop hoorntjes als een hertengewei sluit dan de koker af. Is de vis toch sneller dan de worm, dan is er nog geen man overboord. Zijn kieuwkroon heeft een kantklare afscheurplek, dus meer dan de tentakels krijgt de vis niet. De worm, veilig in zijn koker, laat binnen een paar dagen weer een paar kleurige kerstboompjes aangroeien.
Zoals bij de meeste dieren zijn er mannetjes en vrouwtjes bij deze grote kerstboomwormen. Bij kleinere soorten is die scheiding niet zo duidelijk. Zo is bijvoorbeeld de Nederlandse driekantworm eerst mannetje en verandert hij later in een vrouwtje. Op vaste tijden in het jaar (één week in september en één in oktober) spuiten de vrouwtjes hun eitjes het zeewater in. Dit ‘ruiken’ de mannetjes waarna ze meteen hun zaadcelletjes vrij laten. De zaadcellen gaan op zoek naar een eicel. Lukt dat, dan ontstaat er een vrij zwemmend larfje dat na één tot twee weken een plekje zoekt in de koralen om zijn koker te bouwen.
Als na de dood van een worm er een koker vrij komt, wordt dit veilige huisje bijna onmiddellijk hergebruikt, vaak door kleine visjes zoals blennies. Maar ook andere wormen of garnaaltjes vinden zo’n veilig onderkomen best prettig.
Aan het gewei op het dekseltje kunnen er wereldwijd minstens dertien soorten onderscheiden worden. De dertiende ontdekten onderzoekers, waaronder Harry ten Hove, in 2016, in de Rode Zee. Eén soort heeft overigens helemaal geen dekseltje, maar met zijn spiraalkieuwen en grote ogen is het wel duidelijk een Spirobranchus. Deze Indonesische soort leeft heel diep tussen scherpe takken van het koraal.
Het zou heel jammer zijn als we snorkelend deze kleurige bewoners van koraal niet meer zouden zien. Daarom moeten we de koraalriffen goed beschermen en de opwarming van de aarde (zee) serieus nemen. Doen we dat niet, dan zien de koralen er in de toekomst niet meer zo mooi uit als nu en zullen veel dieren uitsterven.
