Maria van Bourgondië (1457-1482) – Hertogin

De hertogin Maria van Bourgondië (1457-1482), die vanwege een enorme erfenis de bijnaam ‘Maria de Rijke’ kreeg, was een belangrijke telg uit het adellijke dynastieke Huis van Valois-Bourgondië. Door de reeks titels die ze verwierf en de erflanden die ze in bezit kreeg, was ze een belangrijke machthebber in laat-middeleeuwse geschiedenis van de Nederlanden. Van 1477, ze was toen twintig jaar jong, tot haar vroege dood in 1482 was ze de facto ‘koningin van de Nederlanden’. Wie was deze Maria van Bourgondië? Een korte biografie van een belangrijke hertogin uit de late Middeleeuwen.

De persoon Maria van Bourgondië wordt wel eens verward met haar naamgenoten Maria van Bourgondië, hertogin van Savoy (1386-1428) of met de hertogin van Cleves (1393-1463/6).

Geboorte en jeugdjaren van Maria van Bourgondië (1457-1477)

Maria van Bourgondië kwam ter wereld in het Paleis op de Coudenberg in Brussel, op 13 februari 1457. Ze was een dochter van Karel de Stoute (1433-1477) en diens tweede vrouw Isabella van Bourbon (1436-1465).

Voor de opvoeding van Maria was Margaretha van York verantwoordelijk, de derde vrouw van Karel de Stoute. Maria groeide niet op één plek op, maar verhuisde regelmatig naar een ander kasteel. Zo verbleef ze onder meer in kasteel Le Quesnoy in Henegouwen, in een (inmiddels verdwenen) kasteel bij Gorinchem en vanaf 1465 – toen haar vader de macht overnam van Filips de Goede – voornamelijk in Bourgondische kastelen in Gent, Brugge en Mechelen.

De korte regeerperiode van Maria I: Grote erfenis & Groot Privilege (januari-augustus 1477)

Tijdens een veldslag bij Nancy, op 5 januari 1477, overleed Karel de Stoute, de vader van Maria. Karel voerde veel oorlogen, maar deze slag werd zijn laatste. Toen hij merkte dat zijn troepen aan de verliezende hand waren tegen de Lotharingers, sloeg de hertog op de vlucht. Zijn lijk werd korte tijd later gevonden, aangevreten door wolven. Verder waren zijn wapenrusting en kleding verdwenen. De precieze doodsoorzaak van Karel de Stoute is tot op heden onderwerp van discussie.

De dood van Karel de Stoute zorgde ervoor dat Maria van Bourgondië, als enige dochter van de hertog, op haar negentiende een enorm gebied erfde. Aan de grootte van het Bourgondische grondgebied en de bezittingen ontleende Maria haar bijnaam: ‘Maria de Rijke’. Ze werd in januari 1477 namelijk hertogin van Bourgondië, Brabant, Gelre en Limburg. Verder was Maria I (zoals ze in haar rijk bekend stond) gravin van Vlaanderen, Holland, Zeeland, Luxemburg, Lothier, het vrijgraafschap Bourgondië (ook wel Franche-Comté genoemd), Artesië, Charolais, Henegouwen en Zutphen, markgravin van Namen en vrouwe van Mechelen.

Maria van Bourgondië kreeg echter niet alleen de vele bezettingen van haar vader geërfd, maar ook diens problemen. Karel had zich in zijn Bourgondische territoria gehaat gemaakt doordat hij, vanuit een streven naar meer centralisatie, voortdurend oorlog voerde, met name tegen de Franse koning Lodewijk XI (1423-1483). Daardoor zag Karel zich genoodzaakt telkens de belastingen te verhogen. Karel verloor drie van zijn laatste oorlogen, tegen de Zwitserse confederatie en Lotharingen. Van zijn troepen was daarna nagenoeg niets meer over. Kwaad bloed zette ten slotte ook Karels ongebreidelde wreedheid. Zo verwoestte hij in 1468 de stad Luik (tijdens de Luikse Oorlogen), waarbij duizenden Luikenaren het leven lieten. In maart 1477 deed Maria van Bourgondië afstand van haar rechten op het prinsdom Luik en herkreeg Luik zijn zelfstandigheid.

Er broeide verzet en afkeer jegens het Bourgondisch gezag, waardoor Maria op 11 februari 1477 het Groot Privilege moest ondertekenen. Dit Groot Privilege was een serie wederzijdse afspraken tussen de bestuurster en haar onderdanen. Hierin stonden allerlei particuliere vrijheden van de gewesten opgenomen. Het privilege werd opgesteld en ondertekend onder druk van de Staten-Generaal der Nederlanden. Toen dit gebeurd was, kreeg Maria van Bourgondië financiële en militaire steun van de Staten-Generaal van de Nederlanden. Naast het Groot Privilege kregen met name het graafschap Vlaanderen, maar ook meerdere steden afzonderlijke privileges toegekend. Op 14 maart 1477 kregen Holland en Zeeland, in een document dat zestig artikelen telde, nog hun eigen privileges omdat zij op 11 februari niet vertegenwoordigd waren geweest.

Huwelijk, kinderen & plotseling overlijden (1477-1482)

Op 18 augustus 1477 trouwde Maria van Bourgondië met Maximiliaan I van Oostenrijk, ook wel bekend als Maximiliaan van Habsburg. Al in 1473 had Maria’s vader dit huwelijk met Maximiliaan, de zoon van keizer Frederik II, gearrangeerd. Met dit huwelijk werden tal van hebberige kandidaten (die op grote lappen grond uit waren) buitenspel gezet, onder wie de Franse vorst Lodewijk XI, die zijn zoon graag aan Maria had gekoppeld.

Door het huwelijk tussen Maria en Maximiliaan I kwam er een eind aan de zelfstandige regeerperiode van Maria van Bourgondië. Belangrijker nog was, vanuit politiek en territoriaal perspectief, dat de rijke Bourgondische erflanden in theorie in bezit kwamen van de Habsburgse dynastie. Het duurde echter nog enkele jaren oorlogvoeren voordat de Bourgondische gebiedsdelen echt overgingen naar Habsburgers en in 1482 de Habsburgse Nederlanden ontstonden.

Maria en Maximiliaan kregen samen drie kinderen. Twee van hen overleefden. De eerste was Filips de Schone (1478-1506), die in 1504 koning van Castilië werd en de vader was van keizer Karel V (1500-1558). Het tweede kind dat volwassen werd was Margaretha van Oostenrijk (1480-1530), die na Filips’ overlijden in 1506 tot 1530 twee keer als regentes regeerde over de Habsburgse Nederlandse gewesten.

Maria van Bourgondië raakte op 6 maart 1482 ernstig gewond tijdens een vogeljacht, die op touw gezet was door de edelman en legeraanvoerder Adolf van Kleef-Ravenstein. Deze organiseerde een jacht die in de stad Brugge begon. Uiteindelijk ging het zo’n tien kilometer ten zuidwesten van Brugge, in de bossen van Wijnendale bij Torhout, verkeerd. Het paard waarop Maria reed struikelde, waarna Maria van het paard viel. Ze raakte ernstig gewond en werd vervolgens naar haar paleis, het Prinsenhof in Brugge, gebracht. Toen haar toestand slechter werd, zag ze nog kans haar testament op te stellen. Enkele weken na het ongeval, op 27 maart 1482, bezweek ze aan haar verwondingen. Maria kreeg een laatste rustplaats in de Onze-Lieve-Vrouwekerk te Brugge. In 1793, tijdens de Franse Revolutie, schonden Franse revolutionairen haar grafsteen.

Het historisch belang van de ‘periode-Maria van Bourgondië’

De hertogin Maria van Bourgondië is voor de geschiedenis van de Nederlanden om twee redenen van belang geweest. Ten eerste verleende de gewesten in de Nederlanden privileges die tot die tijd ongekend waren. Hierdoor deed zij een handreiking naar het particularisme in de Nederlandse gewesten. En juist dat particularisme en verzet tegen het centralisatie, was vanaf de jaren 1560 één van de drijfveren van de opstandelingen in de Nederlanden gedurende de Tachtigjarige Oorlog (De Opstand). Tijdens deze opstand zouden de opstandelingen regelmatig naar het Groot Privilege verwijzen als argument om zich te verzetten.

Belangrijk was in de tweede plaats dat Maria van Bourgondië door haar huwelijk met Maximiliaan I van Oostenrijk voorkwam dat de Nederlanden een unie aangingen met Frankrijk, maar onderdeel gingen uitmaken van het Habsburgse Rijk.

Na haar dood dichtte een rederijker een Adieulied over het (verzonnen) laatste lied van Maria van Bourgondië. Het was een dichtvers afgedrukt in het Antwerps Liedboek uit 1544 – Een schoon liedekens Boeck – als lied nr.126. Ze zou dit gedicht of lied hebben uitgesproken in het bijzijn van haar man en kinderen, kort voor haar overlijden. Het eerste en laatste vers van dit lied luidden:

“1.
O Felle Fortuin, wat hebt gij gewracht,
Wat hebt gij nu bedreven
Aan een landsvrouw van grote macht?
Te Brugge liet zij haar leven.
Krank avontuur schendt menige man,
Gods gratie moge haar bijstaan nochtan,
God moge haar Zijn rijk geven.

(…)

7.
Oorlof lieve man, mijn here,
God verlene u peis en vrede.
Ik ben zo moede, ik kan niet mere.
De dood beroert mij alle mijn lede.
Adieu Brugge, schoon stede zoet,
God moge u nemen in zijn behoed,
Daartoe elk land en stede.”

In 2020 werd Maria van Bourgondië opgenomen als zelfstandig venster in de Canon van Nederland.

Lees ook: Het Groot Privilege van 1477
…of: Heimwee naar Bourgondië
Boek: De Habsburgers. De opkomst en ondergang van een wereldmacht – Martyn Rady

Bronnen ▼