Voortbewegen zonder poten

Niels Kerstes, 6 januari 2021

Poten zijn superhandig om mee te lopen, rennen en springen. Daarom hebben veruit de meeste landdieren ze ook. Slangen verplaatsen zich zonder poten. Hadden de voorouders van slangen wel poten? En hoe komen slangen en andere kronkelaars vooruit zonder poten?

Onderdeel van:

Viervoetige voorouders

Freek Vonk, slangenonderzoeker bij Naturalis, weet wie de voorouders van slangen waren:  “Dankzij onderzoek aan fossielen en DNA weten we dat slangen niets meer zijn dan hagedissen zonder poten. Zo’n 12 miljoen jaar geleden verloren deze hagedissen hun poten omdat ze alleen maar in de weg zaten. Waar de hagedissen leefden toen ze hun pootjes verloren, daar zijn wetenschappers nog niet over uit.” 

 

Sommige wetenschappers denken dat de voorouders van slangen vooral onder de grond leefden. Kronkelend door de aarde hadden hun poten geen nut meer. Andere wetenschappers denken dat de voorouders van slangen in het water leefden en later aan land kropen.

Fossiel reptiel Tetrapodophis amplectus
Een ruim 100 miljoen jaar oud fossiel van Tetrapodophis amplectus. Dit reptiel leek op een slang, maar had wel voor- en achterpoten.
Wikimedia I Ghedoghedo | Licentie: CC BY-SA 4.0
Achterpoten fossiel Tetrapodophis amplectus
Achterpoten fossiel Tetrapodophis amplectus.
Wikimedia I Ghedoghedo | Licentie: CC BY-SA 4.0
Voorpoten fossiel Tetrapodophis amplectus
Voorpoten fossiel Tetrapodophis amplectus
Wikimedia I Ghedoghedo | Licentie: CC BY-SA 4.0

Steeds kleinere pootjes

Hoe raakten die hagedissen hun pootjes eigenlijk kwijt? Freek: “Bij de voorouders van slangen bleek dat die dieren die geboren werden met iets kleinere pootjes dan hun soortgenoten een voordeel hadden ten opzichte van de rest. Na verloop van tijd en over de loop van vele jaren zijn de pootjes steeds kleiner geworden, totdat ze helemaal verdwenen.”

Bij sommige slangen zijn de achterpoten trouwens niet helemaal verdwenen. De overblijfselen van deze achterpoten zijn veel te klein om mee te lopen. Wel zijn de minipootjes een aanwijzing voor het idee dat de voorouders van de slangen wel poten hadden.

Boa constrictor rudimentaire achterpoten
Wikimedia I Stefan 3345 | Licentie: CC BY-SA 4.0
Dit is de onderkant van een Boa constrictor, een wurgslang. De twee haakachtige uitsteeksels die je ziet zijn de overblijfselen van wat ooit poten waren.

Waar denk jij dat de Boa constrictor zijn pootjes voor gebruikt?

 

Golfbeweging slangen
Naturalis | Licentie: CC BY-NC-ND 4.0
De golfbeweging van een slang.

Vooruitkomen zonder poten

De meeste slangen leven nu niet meer onder de grond of in het water. Hoe komen ze dan toch vooruit zonder poten? Slangen en andere kronkelaars maken met hun lange lichaam een golfbeweging over de grond. Ze zetten zich af tegen steentjes, takjes en de ruwe ondergrond. Zo wordt het lichaam vooruit geduwd.

Golfbeweging paling
Naturalis | Licentie: CC BY-NC-ND 4.0
De golfbeweging van een paling

Kronkelaars in het water maken dezelfde golfbeweging. Zij zetten zich af tegen het water waarin ze leven. Sommige vissen, zoals palingen, hebben ook een slangachtig lichaam. Deze vissen hebben vaak langwerpige vinnen langs hun lichaam. De vinnen duwen bij elke kronkel extra veel water weg.

Youtube I Vroege Vogels | Licentie: Alle rechten voorbehouden

Dit filmpje laat goed de zwembeweging van de paling zien.

Skelet slang
Wikimedia I Tiia Monto | Licentie: CC BY-SA 3.0
Het skelet van een slang

Aangepaste kronkelaars

De lichamen van slangen zijn goed aangepast aan het kronkelen. Slangen hebben heel veel ruggenwervels, soms wel 400. Vergelijk dat maar eens met mensen: wij hebben er maar 33. Al deze ruggenwervels maken de slang heel buigzaam. Bovendien zitten er ribben aan de meeste van deze wervels. Deze ribben bieden houvast voor de spieren die meewerken bij het kronkelen. De ribben zitten aan de onderkant van de slang niet aan elkaar vast. Dit maakt de slang nog beweeglijker. Ook komen deze uitzetbare ribben heel goed van pas bij het doorslikken van grote prooien.

Deze onderzoekers weten hier wel wat van