Hoe herken je een haai?

Hansjorg Ahrens, 18 augustus 2017

Logisch toch? Een haai is een grote roofvis met scherpe tanden! Inderdaad, beroemdheden als de hamerhaai, de mako en de witte haai voldoen aan dit signalement. Maar wist je dat er in de wereldzeeën meer dan 500 soorten haaien zwemmen? Ze zien er allemaal anders uit. Weleens gehoord van de zebrahaai? Die heeft geen grote tanden en toch is dit een echte haai. Waar zie je nu aan of een haai een haai is?

Reservegebit

Als je naar de tanden kijkt, kom je veel te weten over de haai. Haaienonderzoeker Pepijn Kamminga van Naturalis kijkt graag in haaienbekken. Durf jij een levende haai in zijn bek te kijken? Pepijn doet dat liever niet. Hij kijkt vooral in de bek van dode haaien. Tanden vertellen alles over hoe een haai leeft. Witte haaien hebben grote tanden met scherpe kartels om sterke prooien mee te verscheuren. De zebrahaai doet het anders. Hij heeft kleine tandjes, maar wel heel veel. Ze staan dicht op elkaar om harde dieren te kraken, zoals krabben en schelpen.

Megatanden van een witte haai
Megatanden van een witte haai
Bone Clones Wikimedia_CC-BY-SA-3.0 | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0
Minitandjes van een zebrahaai
Minitandjes van een zebrahaai
(c) D.R. Robertson | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0
Onderzoeker Pepijn Kamminga met zijn haaien
Onderzoeker Pepijn Kamminga met zijn haaien
(c) Naturalis | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0
Gebit van een zebrahaai
(c) D.R. Robertson | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0
Gebit van een zebrahaai

Haaientanden zitten niet vast in de kaak, maar los in het tandvlees, daardoor vallen ze gemakkelijk uit. Dat gebeurt heel vaak, als een tand versleten is of als de haai iets te fanatiek in zijn prooi bijt. Als oplossing hebben haaien veel reservetanden. Ze staan keurig in de rij te wachten achter de tanden die in gebruik zijn.  Ze klappen snel naar voren als ze aan de beurt zijn. Handig, want de haai kan meteen weer doorgaan met bijten. Je kunt je voorstellen dat hij in zijn leven veel tanden verslijt. Wel duizend als hij lang leeft.

Kijk in de spiegel: hoe verschilt jouw gebit van een haai?

Schuurpapierhuid

Aan de huid is ook veel te ontdekken. Heb je weleens aan haaienhuid gevoeld? Aai je van de kop naar de staart dan is het glad, strijk je er tegenin dan voelt die als schuurpapier. Het zijn geen schubben die je voelt. Het zijn tandjes. De hele huid is bedekt met van die piepkleine tandjes. Ze zijn scherp en gaan heel lang mee. Daarom werd haaienhuid vroeger ook echt als schuurpapier gebruikt.

Vliegtuigvinnen

Het lijkt wel of een haai door het water 'vliegt'. Dat klopt ook. Zijn borstvinnen zijn net zo gebouwd als de vleugels van een vliegtuig. Ze zijn stug en staan horizontaal. Het water stroomt er zo overheen en tilt het lichaam op. Zwemmen kost daardoor minder inspanning. Heel anders dan bij een baars. Zijn vinnen staan verticaal en zijn heel beweeglijk. Natuurlijk kunnen haaienvinnen buigen om bij te sturen. Ze zijn zelfs heel goed in het maken van scherpe bochten!

Witte haai
Witte haai
(c) Wikimedia I Door: Elias Levy | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0

Ongelijke staart

Kijk ook eens goed naar de staart. De helften zijn niet precies gelijk zoals bij de meeste beenvissen. Bij haaien is de bovenste helft altijd langer dan de onderste. Wetenschappers weten nog niet goed waar dat handig voor is. Ze denken dat zo'n staart het water niet alleen krachtig naar achteren duwt maar ook naar onderen. Het water duwt dan terug en tilt het lichaam een beetje op. Zonder deze vorm van de staart zouden ze steeds naar de bodem zinken, ze hebben immers geen zwemblaas. Hoe zit het dan bij de zebrahaai? Die leeft juist op de bodem en heeft zo'n beetje de langste staart van alle haaien, ongeveer net zo lang als zijn lichaam. 

Wat kan de zebrahaai volgens jou doen met zijn extra lange staart?

Zebrahaai
Lange staart: zebrahaai
(c) Wikimedia I Door: Elisabeth Main | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0

Soepel skelet

Als je zeker wilt zijn of je met een haai te maken hebt, moet je eigenlijk binnenin kijken. Naar het skelet. Er zijn namelijk beenvissen en kraakbeenvissen. Beenvissen zoals baarzen en tonijnen hebben een skelet van harde botten. Haaien (en ook roggen) zijn kraakbeenvissen. Hun skelet bestaat voor de volle honderd procent uit zacht spul. Kraakbeen is eigenlijk bindweefsel, hetzelfde materiaal als waar pezen uit zijn gemaakt. Het is heel rekbaar en kan veel beter tegen een stootje dan hard bot. Het heeft nog een ander voordeel: het maakt dat haaien hun leven lang kunnen blijven groeien. Beenvissen stoppen met groeien zodra ze volwassen zijn. Jij dus ook, want ook jij hebt harde botten. Heb jij dan helemaal geen kraakbeen? Jawel. Het zit bij je gewrichten, zoals rond je knie, bij je oren en het puntje van je neus.

Kieuwopeningen

Alle vissen, dus ook haaien, ademen met kieuwen. Ze zitten achterin de keel en al het bloed van het lichaam stroomt er doorheen. Kieuwen mogen niet nat worden en daarom zijn ze verpakt in een flinterdun vliesje. Dat vliesje is waterdicht maar laat wel gemakkelijk gassen door. Zo raakt zuurstof uit het water snel in het bloed en gaat koolzuur er vlug uit. Beenvissen hebben aan de zijkant van de kop altijd maar één kieuwopening. Bij haaien zie je er meer. De zebrahaai heeft er vijf, net als bijna alle haaien. Koehaaien hebben er meer: zes of zeven. Om voldoende zuurstofrijk water langs de kieuwen te laten stromen zijn haaien altijd in beweging. De zebrahaai doet het anders. Hij ligt rustig op de bodem tussen riffen. Hij pompt zelf water over zijn kieuwen door de kieuwopeningen heen en weer te bewegen.

Stroomgevoelige neus

Aan de kop is meer interessants te ontdekken. Op de neus zitten namelijk speciale puntjes. Het zijn er vaak meer dan duizend. De punten zijn de uiteinden van lichaamsbuisjes die gevuld zijn met een vloeistof. Deze buisjes heten de ampullen van Lorenzini genoemd. Die vloeistof is heel goed in het geleiden van elektriciteit. De ampullen staan in contact met hersenzenuwen. Bij de zebrahaai zitten de ampullen van Lorenzini aan de onderkant van de kop. Handig, want deze haai leeft immers op de bodem van de zee. Als een krab of ander prooidier zich onder het zand beweegt, zenden zijn spieren kleine stroomstootjes uit, waarmee de krab zich verraadt. De ampullen vangen de elektrische signalen namelijk op en zenden ze door naar de hersenen. De haai weet dan: Mmmm mijn eten staat klaar!

Vara Vroege Vogels | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0

Veel haaien worden met uitsterven bedreigd. Dat is jammer, want ze kunnen ons veel leren. Bijvoorbeeld wat er te doen is aan gewrichtsslijtage bij mensen. Pepijn Kamminga onderzoekt hoe haaien al miljoenen jaren overleven door aanpassing aan nieuwe omstandigheden. Die kennis is nuttig voor ons, maar ook om haaien te beschermen. Pepijn gebruikt een CT-scanner uit het ziekenhuis om de haaien van Naturalis beter te bekijken.

Infographic haai test
De kenmerken van een haai
(c) Naturalis I Door: Leen Zuydgeest | Licentie: CC BY-NC-SA 4.0