Spreekwoorden en uitdrukkingen

‘Eigen schuld, dikke bult!’ Dat heb je vast wel eens gehoord. Het is een spreekwoord of uitdrukking. Dat is een kort en krachtig zinnetje dat veel mensen kennen. Er zijn er heel veel van. Je kunt ze elke dag om je heen horen als mensen met elkaar aan het praten zijn. Een spreekwoord is een vast zinnetje. Je kunt het niet veranderen. Na regen komt zonneschijn, is zo’n zinnetje. Je kunt niet zeggen: gisteren kwam er regen na zonneschijn. Een uitdrukking kun je wel veranderen. Oma schrok zich een hoedje. Maar ook: zij zijn zich een hoedje geschrokken of hij zou zich een hoedje schrikken. 

© G.Kopp/Lineair, Arnhem

Dit spreekwoord zeg je om iemand op te vrolijken. Het betekent: ‘Straks gaat het weer beter.’

Letterlijk en figuurlijk

Veel dingen die we zeggen, bedoelen we letterlijk. Letterlijk taalgebruik betekent dat je precies zegt wat je bedoelt. Als de kat is weggelopen, zeg je: ‘onze kat is weggelopen’. Maar soms bedoelt iemand een zin niet letterlijk, maar figuurlijk. Dan zeg je iets, maar je bedoelt iets anders. Ergens met de pet naar gooien, wil niet zeggen dat iemand zijn pet van zijn hoofd pakt en ergens heen gooit. Waarschijnlijk heeft hij of zij niet eens een pet op. Het is hier een uitdrukking en betekent: niet je best doen. Spreekwoorden en uitdrukkingen zijn figuurlijk bedoeld. Veel spreekwoorden of uitdrukkingen zijn heel raar als je ze letterlijk neemt. Een gat in je hand hebben. Iemand zwart maken. Er wordt niet bedoeld wat er staat. 

Betekenis

Het is niet altijd heel duidelijk wat een spreekwoord of een uitdrukking betekent. Je kunt proberen om de betekenis te bedenken. Spreekwoorden en uitdrukkingen zijn vaak vergelijkingen. Vaak komt het woordje ‘als’ erin voor. Bijvoorbeeld: zo dom als een ezel, zo sterk als een beer, zo trots als een pauw. Bij zo’n uitdrukking weet je vaak wel wat er bedoeld wordt. 
Spreekwoorden hoor je overal. Maar waarom gebruiken mensen spreekwoorden? Vaak is het omdat een spreekwoord mooier klinkt. Maar ook omdat het krachtiger klinkt. Je geeft wat je zegt extra nadruk. Hoor maar: ‘Mark is gek’ en ‘Tiemen is zo gek als een deur’. Wie is gekker, denk jij?

© Shutterstock, New York

Zo sterk als een beer. Dat is heel erg sterk!

Ontstaan

Spreekwoorden en uitdrukkingen zijn meestal kort. Omdat ze vaak rijmen, onthoud je ze beter. Ouders die spreekwoorden en uitdrukkingen gebruiken, geven ze door aan hun kinderen. De kinderen gebruiken ze dan ook. Spreekwoorden en uitdrukkingen worden dus doorverteld. Dat gaat al honderden jaren zo.
Er ontstaan ook nieuwe spreekwoorden en uitdrukkingen. Dat gebeurt soms als iemand een waarheid of waarschuwing op een leuke manier zegt. Andere mensen nemen dat dan over. Tegenwoordig is er televisie en internet. Daardoor worden uitspraken van mensen snel bekend. Je kunt nooit voorspellen of iets een spreekwoord of een uitdrukking wordt. Toen Barack Obama president van Amerika wilde worden, was zijn motto: ‘Yes, we can!’ ‘Ja, we kunnen het!’ Met dit korte zinnetje bedoelde hij: ‘Ja, we kunnen Amerika veranderen.’ Obama herhaalde dit zinnetje heel vaak. Daardoor werd het een uitdrukking die over de hele wereld bekend is. 

Dit is een samenvatting van Junior-Informatieboekje 326 Spreekwoorden en uitdrukkingen.